×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Kleszczowe zapalenie mózgu


Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym WUM

Co to jest kleszczowe zapalenie mózgu i co jest jego przyczyną?

Kleszczowe zapalenie mózgu (inaczej: odkleszczowe zapalenie mózgu, wczesno-letnie zapalenie mózgu, ang. tick-borne encephalitis - TBE, niem. Frühsommer-Meningoenzephalitis - FSME) jest zakażeniem ośrodkowego układu nerwowego wywołanym przez wirus kleszczowego zapalenia mózgu (TBEV) należący do rodziny Flaviviridae. Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba odzwierzęca przenoszona przez kleszcze. Chorują liczne gatunki zwierząt, w tym przeżuwacze, konie, ptaki, psy, drapieżniki, gryzonie, a także ludzie. Rezerwuar choroby stanowią głównie małe gryzonie i kleszcze, które przekazują zakażenie na następne pokolenia. Najczęstszą drogą zakażenia jest ukłucie przez zakażonego kleszcza, rzadko do zakażenia dochodzi drogą pokarmową przez spożycie surowego, niepasteryzowanego mleka zakażonych zwierząt. Szacuje się, że 0,1-5% kleszczy w Europie jest zakażonych TBEV.

Wirus kleszczowego zapalenia mózgu został wyizolowany w 1937 roku i występuje w 3 wariantach, które wywołują odpowiednio europejskie kleszczowe zapalenie mózgu, syberyjskie kleszczowe zapalenie mózgu oraz dalekowschodnie kleszczowe zapalenie mózgu (dawniej znane jako rosyjskie wiosenno-letnie zapalenie mózgu).

Chociaż zakażenie wirusem TBE jest najczęściej rozpoznawane jako zakażenie ośrodkowego układu nerwowego, może również przebiegać bezobjawowo lub jako niecharakterystyczna łagodna choroba gorączkowa bez zajęcia układu nerwowego.

Zakażenie ośrodkowego układu nerwowego przebiega jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, rzadziej jako zapalenie mózgu lub zapalenie opon i mózgu, najrzadziej jako zapalenie rdzenia. Przebieg choroby typu europejskiego jest zwykle łagodniejszy, natomiast typu dalekowschodniego cięższy. Choroba występuje w całej Polsce, najczęściej jest zgłaszana na Podlasiu, nieco rzadziej w województwie warmińsko-mazurskim i mazowieckim.

Zachorowania występują najczęściej od kwietnia do listopada, jedynie sporadycznie w miesiącach zimowych.

Jak często występuje kleszczowe zapalenie mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu występuje w Europie Środkowej i Wschodniej oraz Rosji. Rocznie zgłasza się łącznie w Europie i Rosji około 5000-7000 przypadków zachorowań wśród ludzi. Najwięcej zachorowań zgłaszano w południowej Rosji, Austrii, Czechach i południowych Niemczech. Powszechne szczepienia ochronne zmniejszyły liczbę zachorowań, szczególnie w Austrii, gdzie zaszczepiono 80% populacji.

Kleszczowe zapalenie mózgu jest najczęstszą przyczyna wirusowego zapalenia mózgu w Polsce. W ciągu ostatnich kilkunastu lat (od 2000 do 2013 roku) zgłaszano od 126 (w 2002 r.) do 351 (w 2009 r.) przypadków, średnio ponad 200 zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu rocznie. Wszystkie zgłoszenia dotyczyły chorych hospitalizowanych. W latach 80. i na początku 90. XX wieku zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu było znacznie mniej i ograniczały się one do terenów endemicznych w dawnym województwie białostockim, suwalskim i olsztyńskim. Od 1993 roku liczba zgłoszonych zachorowań wzrosła i zachorowania zaczęto zgłaszać także z innych województw: opolskiego, dolnośląskiego, świętokrzyskiego, małopolskiego, wielkopolskiego i śląskiego. W Polsce wystąpiły także trzy ogniska zachorowań szerzących się drogą pokarmową przez picie mleka zakażonych krów (woj. olsztyńskie - 1974 r.) i mleka koziego (woj. kieleckie - 1995 r., dawne woj. wrocławskie - 1996 r.). Obecnie zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu występują praktycznie w całej Polsce. Ze względu na zgłaszaną znaczną liczbę (od 71 do 227 rocznie) zachorowań na wirusowe zapalenie mózgu bez ustalonej przyczyny, jest bardzo prawdopodobne, że chorych na kleszczowe zapalenie mózgu jest znacznie więcej, niż zostaje oficjalnie zgłoszonych.

Tabela. Zgłoszenia kleszczowych zapaleń mózgu oraz wirusowych nieokreślonych zapaleń mózgu (na podstawie danych PZH) w Polsce w latach 2000-2013.
RokLiczba zgłoszonych przypadków kleszczowego zapalenia mózguLiczba zgłoszonych przypadków innych i nieokreślonych wirusowych zapaleń mózguWirusowe zapalenia mózgu: razem
200017089570*
200121071571*
2002126155503*
2003339186762*
2004262214776*
2005177173430
2006317227647
2007233207541
2008202167440
2009351137544
2010294124421
2011221141376
2012189111376
2013227111400
*Wszystkie zgłoszone zapalenia mózgu

Jak się objawia kleszczowe zapalenie mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu zwykle przebiega dwufazowo. Okres wylęgania choroby wynosi około tygodnia - od 4 do 28 dni. Aż 1/3 chorych nie pamięta ugryzienia przez kleszcza.

Choroba rozpoczyna się nagle, w pierwszej fazie zwiastunów kleszczowe zapalenie mózgu zwykle przypomina grypę i nie można na podstawie objawów klinicznych odróżnić go od łagodnych zakażeń wirusowych. Chorzy najczęściej skarżą się na złe samopoczucie, narastające osłabienie, bóle głowy i mięśni kończyn, a także bóle gałek ocznych. Mogą wystąpić nudności, wymioty i bóle brzucha. Gorączka zwykle nie przekracza 38°C. Objawy zwiastunowe zwykle utrzymują się około tygodnia, a potem ustępują. U części osób (20-30%) objawy zakażenia TBEV kończą się na tym etapie. U większości (70-80%) chorych objawy po kolejnym tygodniu nawracają.

Druga faza objawów neurologicznych (faza neuroinfekcji) zwykle przebiega pod postacią zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Wówczas pojawia się wysoka gorączka do 40°C, złe samopoczucie, bóle i zawroty głowy, nudności oraz wymioty. Zaznaczone są objawy oponowe, w tym sztywność karku. Chorzy są rozdrażnieni i skarżą się na nadwrażliwość na bodźce: światło, dźwięki i dotyk. Mogą wystąpić drgawki. Z kolei dla zapalenia mózgu charakterystyczne są zaburzenia świadomości, np. narastająca senność, dezorientacja, upośledzenie koncentracji i pamięci oraz objawy ogniskowe, czyli objawy uszkodzenia wyspecjalizowanych struktur mózgu, np. porażenia nerwów, niedowłady, zaburzenia czucia, mowy i połykania.

U najciężej chorych narastająca senność przechodzi w śpiączkę oraz dołączają się zaburzenia funkcji życiowych, oddychania i krążenia, które mogą być doprowadzić do zgonu. Najrzadszą postacią kliniczną zakażenia TBEV jest zapalenie rdzenia kręgowego, które objawia się szybko rozwijającymi się niedowładami kończyn oraz zaburzeniami czucia. Objawy neurologiczne zazwyczaj ustępują w ciągu kilku tygodni, ale w cięższych przypadkach mogą się utrzymywać nawet przez kilka miesięcy lub pozostawić trwałe następstwa.

Co robić w razie wystąpienia objawów kleszczowego zapalenia mózgu?

W niecharakterystycznej fazie zwiastunów, gdy nie wiadomo jeszcze, że rozwija się kleszczowe zapalenie mózgu stosuje się leczenie objawowe: leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe, zwykle paracetamol i niesteroidowe leki przeciwzapalne, np. ibuprofen. W przypadku wystąpienia jakichkolwiek objawów neurologicznych należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza lub w razie niepokojącego stanu chorego wezwać pogotowie ratunkowe. Kleszczowe zapalenie mózgu bezwzględnie wymaga leczenia szpitalnego.

Jak lekarz ustala rozpoznanie?

W niecharakterystycznej fazie objawów zwiastunowych bez wykonania specjalistycznych badań nie można rozpoznać kleszczowego zapalenia mózgu. Rozpoznanie zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych jest możliwe dopiero w fazie objawów neurologicznych. Cenne wskazówki przynosi wywiad. Dla kleszczowego zapalenia mózgu typowy jest przebieg dwufazowy - objawy neurologiczne są poprzedzone przez objawy prodromalne zwykle przypominające grypę, gorączkę, złe samopoczucie, bóle mięśni i stawów rzadziej biegunkę. Kleszczowe zapalenie mózgu należy podejrzewać u każdego chorego, u którego występuje lub występowały gorączką oraz jakiekolwiek objawy neurologiczne, w tym bóle głowy, zaburzenia świadomości, neurologiczne objawy ogniskowe, światłowstręt, sztywność karku, przeczulica czy napad drgawek.

U chorych w podeszłym wieku objawy mogą być dyskretne i ograniczać się do zaburzeń świadomości lub zaburzeń psychicznych. W wywiadzie istotne są informacje dotyczące czasu trwania objawów i kolejności ich pojawiania się. Należy zapytać o ugryzienia przez kleszcze i podróżowanie na tereny zwiększonego ryzyka, np. Białostocczyznę i Mazury. W badaniu lekarskim zwraca się szczególną uwagę na stan ogólny chorego, zaburzenia świadomości oraz ocenę czynności życiowych. Lekarz dokładnie zbada pacjenta, w tym przeprowadzi badanie dna oka pod kątem obrzęku tarcz nerwów wzrokowych, a także badanie neurologiczne, z uwzględnieniem objawów oponowych, objawów ogniskowych, np. porażenia nerwów czaszkowych, nieprawidłowych odruchów i objawów ataksji móżdżkowej. Dokładne rozpoznanie ustala się na podstawie badań płynu mózgowo-rdzeniowego uzyskanego w wyniku punkcji lędźwiowej, dlatego nakłucie lędźwiowe i badanie płynu mózgowo-rdzeniowego stanowią zasadnicze elementy rozpoznania kleszczowego zapalenia mózgu.

Przy podejrzeniu zapaleniu mózgu koniecznie powinny być wykonane badania obrazowe: komputerowe badanie tomograficzne głowy lub lepiej magnetyczny rezonans jądrowy (MRI), które pozwalają uwidocznić ogniskowe zmiany zapalne i demielinizacyjne w mózgu i rdzeniu kręgowym.

Jakie zmiany w badaniach laboratoryjnych towarzyszą kleszczowemu zapaleniu mózgu?

We krwi stwierdza się zmniejszoną liczbę krwinek białych, czyli leukopenię lub prawidłową leukocytozę oraz limfocytarny obraz odsetkowy białych krwinek. Decydujące znaczenie dla rozpoznania ma badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, który pobiera się poprzez nakłucie lędźwiowe. W kleszczowym zapaleniu mózgu płyn mózgowo-rdzeniowy jest klarowny lub opalizujący, wodojasny. W czasie punkcji wypływa pod wzmożonym ciśnieniem. Liczba komórek w płynie mózgowo-rdzeniowym, czyli pleocytoza, jest nieznacznie podwyższona rzędu od kilkunastu do kilkudziesięciu komórek w mm3 ze zdecydowaną dominacją komórek jednojądrzastych, limfocytów i monocytów. Stężenie białka również jest zwiększone, natomiast stężenie glukozy jest zwykle prawidłowe lub tylko nieznacznie zmniejszone. Nie spotyka się przypadków kleszczowego zapalenia mózgu, które przebiegają bez zmian zapalnych w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Jakie są sposoby leczenia kleszczowego zapalenia mózgu?

Nie znamy leczenia przyczynowego, czyli leków przeciwwirusowych, które byłyby aktywne w stosunku do TBEV. Leczenie objawowe polega na podawaniu dożylnym płynów celem wyrównania zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, leczeniu przeciwobrzękowym i przeciwzapalnym, stosowaniu leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych, profilaktyce drgawek i odpowiednim żywieniu. W razie potrzeby stosuje się żywienie dojelitowe lub pozajelitowe. Kleszczowe zapalenie mózgu najczęściej ustępuje po 2 tygodniach, nie pozostawiając u większości chorych trwałych następstw.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie kleszczowego zapalenia mózgu?

Zakażenie TBEV ośrodkowego układu nerwowego, które przebiega w postaci kleszczowego opon mózgowo-rdzeniowych, zwykle nie daje powikłań i ustępuje bez następstw po kilku dniach. Jednak u chorych z zapaleniem mózgu i rdzenia kręgowego choroba może doprowadzić do rozwoju zaburzeń czucia, niedowładów, zaburzeń pamięci i koncentracji, które mogą utrzymywać się przez wiele miesięcy lub pozostać na stałe. Następstwem niedowładów i porażeń są zaniki mięśniowe, dlatego w tych stanach konieczna jest wczesna rehabilitacja. Z wiekiem kleszczowe zapalenie mózgu przebiega ciężej, częściej prowadzi do rozwoju powikłań, trwałych następstw i zgonu. Śmiertelność w kleszczowym zapaleniu mózgu w Europie nie przekracza 1%. Trwałe następstwa w postaci zaburzeń neurologicznych i psychicznych obserwuje się średnio u 10 do 20% chorych.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia kleszczowego zapalenia mózgu?

Jeżeli zakażenie TBEV przebiegało pod najłagodniejszą postacią neurologiczną, czyli zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zwykle wymaga jedynie oszczędzającego trybu życia, ograniczenia ekspozycji głowy na słońce i wysiłku fizycznego przez kilka tygodni w okresie rekonwalescencji. Po zapaleniu mózgu i rdzenia kręgowego powrót do pełni zdrowia zwykle wymaga wielomiesięcznej rehabilitacji, która jednak nie gwarantuje powrotu do pełni zdrowia.

Co robić, aby uniknąć zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu?

Profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu polega na zapobieganiu ukąszeniu przez kleszcze, jak najszybszym mechanicznym usuwaniu kleszczy oraz szczepieniach ochronnych. Zapobieganie ugryzieniom przez kleszcze obejmuje unikanie pobytu na terenach zwiększonego ryzyka, gdzie kleszcze występują często, szczelne osłonięcie skóry odpowiednim ubraniem z długimi rękawami i nogawkami, wysokie skarpety naciągnięte na nogawki, buty z wyższą cholewką i wkładaniu czapki z daszkiem lub kapelusza, które chronią przed ukąszeniami. Zalecane są ubrania w jasnym kolorze, bo wówczas łatwiej zauważyć kleszcze. Podczas przebywania w rejonach występowania kleszczy wskazane jest stosowanie repelentów, czyli środków odstraszających kleszcze, najlepiej zawierających DEET, które należy rozpylać na ubranie i odsłoniętą skórę, z wyjątkiem twarzy, lub permetrynę, którą stosuje się tylko na ubranie. Po każdym powrocie z terenów łąkowo-leśnych obowiązuje dokładna kontrola całej skóry, zwłaszcza pachwin, pach, okolic za małżowinami usznymi i fałdów skórnych.

Skutecznym sposobem zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu są szczepienia ochronne. Osoby, które wybierają się na tereny endemiczne powinny zaszczepić się kilka miesięcy przed planowanym wyjazdem. Dwie początkowe dawki szczepionki podaje się w odstępie 4-12 tygodni, a trzecią dawkę 9-12 miesięcy po drugiej. Dawkę przypominającą podaje się po 3 latach. W Polsce dostępne są dwie inaktywowane (zabite) szczepionki, które zapewniają skuteczną ochronę przynajmniej na kilka lat.

06.06.2017
Zobacz także
Wybrane treści dla Ciebie
  • Czy rumień wędrujący zawsze oznacza boreliozę?
  • Półpasiec - objawy, przyczyny, powikłania, leczenie
  • Odra u dorosłych
  • Zakażenia wywołane przez wirusy herpes HHV-6, HHV-7 i HHV-8
  • Czy zaczerwienienie w miejscu ukąszenia przez kleszcza może wskazywać na boreliozę?
  • Świnka u dorosłych
  • Adenowirusy
  • Ospa wietrzna u dorosłych
  • Borelioza z Lyme
  • Choroba Nipah
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta